Publiczne Gimnazjum w Uszwi

    Gmina Gnojnik leży na północnym skraju Pogórza Wiśnickiego, przy drodze krajowej nr 75 prowadzącej z Brzeska do Nowego Sącza, pośrodku trójkąta wyznaczonego przez najważniejsze ośrodki miejskie województwa małopolskiego: Kraków, Tarnów i Nowy Sącz.

Przez jej teren przepływa rzeka Uszwica. W jej skład wchodzi 7 sołectw: Biesiadki, Gnojnik, Gosprzydowa, Lewniowa, Uszew, Zawada Uszewska, Żerków.

    Wieś Gnojnik, będąca siedzibą gminy, istniała już w XII wieku. Należała wtedy do Kasztelanii Wiśnickiej. Pierwsza wzmianka pisana o miejscowości pochodzi z 1215 roku, kiedy to biskup krakowski Wincenty Kadłubek darował kapitule Krakowskiej dziesięciny z 19 wsi położonych obok Czchowa, m. in. z Gnojnika. W średniowieczu przez tereny obecnej gminy wiodły uczęszczane szlaki handlowe, sprzyjające szybkiemu osadnictwu.

Godne uwagi zespoły zabytkowej architektury to przede wszystkim:

    Według tradycji niepotwierdzonej wiarygodnymi przekazami, pierwotny kościół pw. św. Mateusza i św. Rozalii istniał tu już w 1199 r. Obecny został zbudowany w stylu gotyckim na przełomie XV i XVI wieku. Po spustoszeniu świątyni w 1657r. przez wojska siedmiogrodzkie została ona odbudowana w 1661r. W 1876 i 1881 roku kościół był ponownie odnawiany, a w 1936 rozbudowany. Dobudowano wówczas kaplicę, przedłużono nawę oraz przesunięto i podwyższono wieżę o jedną kondygnację. Modrzewiowa świątynia o konstrukcji zrębowej, z wieżą konstrukcji słupowej jest kryta gontem. Prezbiterium zamknięte jest trójbocznie, przy nim od płn. - wsch. znajduje się prostokątna zakrystia, a przy nawie kaplica zakończona trójbocznie. Korpus budowli jest prostokątny, podzielony dwiema parami słupów, dzielących kościół na trzy nawy. Wnętrze nakryte jest stropem płaskim. W półkoliście zamkniętej tęczy znajdują się ozdobnie wycinane deski, dodane zapewne w II poł. XIX w. lub w 1936 r. Chór muzyczny o prostym parapecie wsparty jest na dwóch słupach. W wejściu od strony kruchty widnieje gotycki ostrołukowy portal z ozdobnymi okuciami i antabą. Prostokątna, barokowa wieża kościelna podzielona jest zadaszeniami na trzy kondygnacje i nakryta hełmem z latarnią. Wśród zabytków ruchomych znajdujących się we wnętrzu kościoła na uwagę zasługują: barokowy ołtarz główny z 1681r. z figurami św. Mateusza, Marka, Łukasza i Jana Ewangelisty, późnogotycka Pieta z początku XVI w., obraz św. Mateusza z 1681r. oraz rokokowe tabernakulum z II poł. XVIII w. Dwa ołtarze boczne, późnobarokowe, pochodzą z II poł. XVIII w., natomiast eklektyczny ołtarz w kaplicy z XIX lub XX w. W tym ostatnim widnieje ciekawy, barokowy obraz św. Rozalii z postacią fundatora.

    Z innych zabytków należy wymienić dwie barokowe drewniane chrzcielnice w kształcie kielicha z XVIII w. oraz prospekt organowy z przełomu XVIII i XIX w. Interesującymi dziełami sztuki są również Ukrzyżowanie z rzeźbami Matki Boskiej Bolesnej i św. Janem Ewangelistą z początku XVI w., umieszczone na belce tęczowej a także obrazy przedstawiające Matkę Boską Bocheńską z postaciami fundatorów, św. Jana Kantego z II poł. XVII w. Z rzeźb na uwagę zasługują: Chrystus zmartwychwstały z II poł. XVII w., rokokowa Pasyjka z postacią Marii Magdaleny u stóp krzyża z XVIII w. oraz dwa barokowe krucyfiksy z XVII i XVIII w.     Prócz kościoła, warto również zobaczyć w Biesiadkach figury przydrożne i kapliczki szafkowe. Spośród sześciu figur kamiennych, najstarsza, z posągiem Matki Boskiej z Dzieciątkiem wzniesiona została w 1859 r. Kolejne trzy postawione w latach 70 - tych XIX w., są dziełem Jakuba Krakowskiego z Zakliczyna.     Cmentarz parafialny powstał ok. 1800 r. W centrum znajduje się wysoki, drewniany krzyż, wokół którego postawione są nagrobki, z których najstarsze pochodzą z lat 60 - tych XIX w.

Kościół pw. św. Marcina zbudowany został w 1380 r. z fundacji Marka kanonika krakowskiego i kustosza kolegiaty sandomierskiej, właściciela Gnojnika. Konsekrowany został przez biskupa Jana Radlica w 1382r. W latach 1573 - 1617 zajęty został przez Arian. Po odzyskaniu w 1633 roku staraniem Kaspra Wielopolskiego, kasztelana wojnickiego i podkomorzego krakowskiego kościół odrestaurowano, przywrócono proboszcza, oddano dobra. W roku 1657 podczas najazdu na Polskę Rakoczego, Kozacy i Węgrzy doszczętnie go złupili, obrabowali ze wszystkich kosztowności a nawet sprzętów kościelnych. W XVIII wieku Roman Kazimierz Petryczyn, dziedzic dóbr gnojnickich ufundował obecnie istniejące ołtarze. W 1854 r. zakupiono nowe organy. W 1880 r. wybudowano "ogrojec".

    Kościół zbudowany został z kamienia, w stylu gotyckim. Na zewnątrz został otynkowany i przykryty dachówką. Jest jednonawowy, o nawie kwadratowej i węższym, trójbocznie zamkniętym prezbiterium, przy którym od płn. znajduje się niewielka zakrystia, od zachodniej kwadratowa wieża, natomiast od pd. kruchta. W prezbiterium widnieje sklepienie krzyżowo - żebrowe, gotyckie z żebrami przechodzącymi w służki. W pozostałych częściach kościoła znajdują się stropy płaskie. Na piętrze wieży umieszczono pomieszczenie chóru organowego, otwarte arkadą do nawy. W ścianie prezbiterium na uwagę zasługuje tabernakulum kamienne, gotyckie z XIV w. Na zewnątrz kościół jest oszkarpowany, obwiedziony kamiennym cokołem z gzymsem kapnikowym. Wyższa kondygnacja wieży jest nieco węższa, o ściętych narożach. Dachy mają kształt siodłowy, nad nawą znajduje się wieżyczka na sygnaturkę z latarnią, kryta iglicą. Wieża nakryta jest hełmem namiotowym z czterema niewielkimi lukarnami. W ścianach kościoła znajdują się wnęki na pomieszczenie stacji Drogi Krzyżowej, zamykane drewnianymi drzwiczkami. Wśród zabytków znajdujących się wewnątrz kościoła należy wymienić: ołtarz główny rokokowy z II poł. XVIII w., w nim obraz MB Częstochowskiej z XIX w. oraz w zwieńczeniu św. Marcin z przełomu XIX i XX w. Dwa ołtarze boczne rokokowe z II poł. XVIII w., w nich obrazy MB z Dzieciątkiem, Chrystusa Ubiczowanego i św. Józefa barokowe z XVIII - XIX w., chrzcielnica marmurowa, barokowa z przełomu XVII i XVIII w., ambona rokokowa z II poł. XVIII w. , dwa konfesjonały barokowe z XVIII w., organy z 1854r. balustrada chóru muzycznego z ozdobnie wycinanych desek, barokowa z XVIII w. , krucyfiks barokowy z XVIII w. , kielich późno - barokowy z XVIII w. i kilka ornatów z haftami wczesnobarokowymi z I poł. XVII w., pochodzące z dawnego kościoła karmelitów w Wiśniczu oraz dwa dzwony odlane w 1954 r.

    Istniejący obecnie w Gosprzydowej kościół wzniesiony został w 1697 r. dzięki staraniom proboszcza Macieja Wacława Jontkiewicza jako fundacja Wielogłowskich. W ostatnim stuleciu był wielokrotnie remontowany i odnawiany, a w roku 1954 od południowej ściany jego prezbiterium dobudowano niewielką kaplicę wg dawniejszego projektu Bogdana Tretera, który uzupełnił architekt Piotr Krakowski. Wtedy też dodany został południowy odcinek sobót, czyli podcieni. Jest to obiekt w całości drewniany, o zrębowej konstrukcji przesłoniętych deskowym szalowaniem ścian, nakryty wysokim dachem siodłowym podbitym, podobnie jak i kopuła kaplicy, gontami. Jego wnętrze składa się z zamkniętego trójbocznie prezbiterium, przy którym od północy znajduje się zakrystia, a od południa wspomniana już kaplica, nieco szersza prostokątna nawa i równy jej szerokością zachodni Przedsionek. Zarówno prezbiterium jak i nawę nakrywają pozorne sklepienia kolebkowe, w nawie z płaskimi odcinkami bocznymi. Czas powstania kościoła potwierdza data wycięta na jednej z belek stropowych zakrystii: "1697".
    Wyposażenie i wystrój wnętrza pochodzi z okresu od XVI do XIX w. Jego ściany zdobi polichromia figuralna wykonana w 1880 r., a odnawiana w 1968 r. Dekorację malarską nowej kaplicy wykonał w 1966 r. Piotr Grabowski. Najważniejszym elementem wyposażenia kościoła jest barokowy ołtarz główny z 1700 r., w którym znajduje się czczony przez okoliczną ludność obraz MB z Dzieciątkiem w typie Częstochowskiej, zwanej "Gosprzydowską". Jest to dzieło malowane na desce w II poł. XVI w., którego kult udokumentowany został już w 1698 r. Jest tu jeszcze jedno analogiczne przedstawienie, ale malowane już na płótnie około 1700 r. wzorowane na obrazie znajdującym się w Bochni, ozdobione koroną ufundowaną w 1806 r. Dwa ołtarze boczne pochodzą z XVII i XVIII w. W jednym z nich znajduje się rzeźbiona kompozycja pnączy winorośli otaczających krucyfiks, w drugim zaś barokowy wizerunek św. Antoniego. Z tego samego czasu pochodzi barokowa ambona oraz płaskorzeźba przedstawiająca Boga Ojca, nadto monstrancja i kryształowy pająk. Z pierwszego gosprzydowskiego kościoła zachowały się tylko piętnastowieczna kamienna chrzcielnica ozdobiona herbem Wielogłowskich Starykoń, nakryta barokową nakrywą oraz kamienna gotycko - renesansowa kropielnica z początków XVI w.
    Dość interesująco prezentuje się też bryła kościoła w Gosprzydowej. Tworzą ją korpus, nakrywający wysoki dach o spadzistych połaciach, ze wznoszącą się nad nim wieżyczką na sygnaturę, nakrytą barokowym hełmem, nowa wprawdzie, ale stylowa kaplica oraz otaczające nawę cieniste soboty o pulpitowym dachu pobitym gontami, wsparte na szeregu ozdobnie wycinanych słupach.

    Przypuszcza się, iż parafia wraz z kościołem powstała w końcu XIII w. W każdym razie została wymieniona w spisach świętopietrza z 1325 r. Ciekawe jest i to, że w latach 1346 - 61 Uszew określona została jako "civitas" - miasto. Już w tedy posiadała drewniany kościółek parafialny pw. Wszystkich Świętych. Obecny kościół parafialny pw. św. Floriana zbudowany został w 1806 r. w oparciu o zunifikowane plany nadesłane z Wiednia. Rzecz bowiem w tym, że władze austriackie zarządziły, aby wszystkie obiekty sakralne na prowincji całej monarchii Habsburgów odpowiadały obowiązującym od końca XVIII wieku przepisom budowlanym. Tak jak i wiele innych kościołów murowanych z tego czasu zarówno formą architektoniczną jak i nader skromnym wystrojem nawiązuje do stylistyki barokowo - klasycystycznej w koszarowym niemal wydaniu. Jest to obiekt jednonawowy, z węższym prostokątnym prezbiterium, przy którym po stronie północnej znajduje się niewielka, również murowana zakrystia, i z wieżą nadbudowaną nad zachodnią częścią nawy z dwoma pomieszczeniami po bokach oraz z kruchtą po stronie południowej. Jego wnętrze nakrywają żaglaste sklepienia wsparte na gurtach spływających na przyścienne filary, pomiędzy którymi znajdują się płytkie wnęki na pomieszczenie bocznych ołtarzy. Natomiast chór muzyczny podparty został dwoma prostymi filarami. Prezbiterium i nawę nakrywają dość płaskie dachy siodłowe. Natomiast wieżę wieńczy ośmioboczna nastawa z barokowym baniastym hełmem. Całość bryły dopełnia niewielka neogotycka wieżyczka na sygnaturkę.
    Wnętrze świątyni zdobi polichromia figuralna autorstwa Jana Witkowskiego. Stanowi ona tło dla barokowo - klasycystycznego ołtarza głównego z początków XIX w. z obrazami św. Floriana, Ukrzyżowania i Św. Trójcy w zwieńczeniu oraz czterech ołtarzy bocznych z XVIII w. z wizerunkami świętych: Józefa, Jakuba, Rocha i Matki Boskiej z Dzieciątkiem. I jest też XIX wieczna drewniana chrzcielnica i rokokowa ambona z II połowy XVIII w. ozdobiona rzeźbą Chrystusa Dobrego Pasterza.

    W Uszwi istnieje do chwili obecnej dawny dwór, obecnie plebania. Zbudowana została w XVIII w. Jest murowana, piętrowa, prostokątna, dwutraktowa. W Gnojniku również przetrwał do dziś dwór. Jest on murowany, parterowy. Został wybudowany w kształcie prostokąta. Pokryty jest dachem czterospadowym. Obramienia okien i boazerie wnętrza są neogotyckie z początku XIX w. Od południa dobudowano podest, a od wschodu ganek wsparty na kolumnach.